3 TAON, 9 NA BUWAN

Lumalaki ka na, anak. Napakabilis.
At di ko alam ang gagawin ko sa aking mga kamay.
Nasanay silang nakayakap sa iyo,
Bitbit ka, niyayapos ang pisngi mo,
Hinahawi ang iyong buhok.

Ngayon, ni ayaw mong pahawak.
"Kaya ko na!" laging sambit.

Madami ka na ngang kayang gawin.
Kumain nang mag-isa,
Magtali ng sintas ng sapatos.
Umihi sa banyo
Paggising sa umaga.
Magbihis, maligo.
Magligpit, magtupi.
Maghati ng isasahog sa pasta,
Maghalo ng mga sangkap sa macaroni.
Magsulat ng palayaw
At pirmahan ang iginuhit mo.
Mag-imbento ng sayaw,
Kanta at kuwento.

Lumalaki ka na, anak. Napakabilis.
At di ko alam ang gagawin ko sa aking mga kamay.

Ang Bagong Normal

 Paano matututunan ng aking anak na sagrado ang bawat buhay, na kailangan pahalagahan ang mga  puno, na huwag manakit (kahit pa ng kulisap) kung kaliwa't kanan, araw-araw ay may pinapaslang (pati ang mga walang muwang)?

 Anong kamalayan ang mahuhubog ng karahasan, ng pagyurak sa ating karapatan?

Mahigit isang taon na mula noong nagpasya akong bumalik sa pagtuturo. Para akong isang tauhan sa kuwento na may misteryong kailangan lutasin, isang bida na may mahalagang misyon.

Pero kung dati, ako'y puno ng pag-asa, ngayon ay umaapaw ang takot, galit at dalamhati. Hindi ko na alam ang gagawin.

Hindi ko na alam ang gagawin.

Dahil sa bawat araw na nadadagdagan ang bilang ng namamatay, ang bawat taong pinaslang ay nagiging isang bilang na lamang. Sa bawat araw na hinahayaan natin ang ganitong karahasan, ito na ang magiging bagong normal.

"Akusahan n’yo na salarin
At husgahan n’yo at barilin
Kapag malakas
Kapag may basbas
Labag sa batas ay normal

Yun na ngayon (3x)
Ang sa Pinas ang normal

O bayan kong minamahal
Liping magigiting at banal
Purihin ang Poong Maykapal
Sa mga napiling pusakal"

-Normal ni Gary Granada

Ang larawan ng aking anak ay kinuha sa Haraya Bar and Artspace kung saan itinanghal ng grupong Makising ang EjaKulated exhibit. Kabilang sa mga paintings ay ang proyekto ng aking mga estudyante noong nakaraang taon matapos namin pag-usapan sa klase ang extrajudicial killings.

TAG-INIT 2017

Manunulat at guro din ako, kaya habang pinapanood ko ang paglaki ng aking anak, di maiiwasang i-document at suriin ang mga milestones. Lalo na sa language developement. Kumbaga, tsumo-Chomsky ako.

Pero siyempre, ang mga observations na ito ay para maaliw ang anak ko balang araw. Tatlong taon pa lamang siya pero matatas na magsalita. Filipino ang una naming wika sa bahay. Madalas rin niyang marining ang ilang Ilocano, Hapon at Ingles na mga salita.

Gumawa ako ng tala ng mga salitang hindi nya mabigkas nang tama, hindi para pag-aralan kung bakit.  Napaka-kyut lang talaga ng kanyang bigkas at kasalanan na hindi ito itala. Ang mga salitang ito rin ang nagpapahiwatig kung ano ang pinagkakaabalahan niya sa panahong ito, ang tag-init ng 2017.


Bigkas  (Salita) Gamit sa Pangungusap (actual na gamit niya)

Lilipap (lollipop) -- Gusto ko ng lilipap!

Peh-lay (Reply 1988, isang Koreanovela)  --Nood tayo ng Peh-lay, nanay.

Simpol (swimming pool) – Pupunta ako sa simpol.

Swimswimsuot (swimsuit) –Yung swimswimsuot ko nasa Ilocos?

Pari (pinagsamang parang at kunwari) –Pari, bata ko ito (refering to a small towel).

Beh lang! (Joke lang!) –Ayaw kong magbike. Beh lang!

Hangkol (alcohol, yung pinapahid) –Ayaw kong maghugas, hangkol nalang.

Tawis (pawis) – Tawis na ako, nanay!

Kulintas (tirintas, sa buhok) –Gusto ko yung kulintas-kulintas, parang kay Umi.

Fah-layt (flashlight) –May fah-layt na bigay sa akin si lola, di ba nanay?

Fah-tick (chopstick) –Marunong na ako magfah-tick!

Si Liit at ang kanyang Fah-tick

Tambo (takbo) - Tito Bong, Kuya Tet, Kuya Gab tambo-tambo tayo!

Bort (boat) - Sakay tayo sa bort na malaki!

Ka-wan (pakwan) - Nakakain ang ka-wan.

Sa-tol (santol) - Maasim yung sa-tol.

Pansi (kalamansi) – tignan ang susunod na pangungusap

Hani (honey) –Gusto ko ng pansi juice na may hani.

Godort (glow-in-the-dark) –Pag-uuwi tayo sa Ilocos sa October, isususot ko yung godort.

Atsa (kutsara) – tignan ang susunod na pangungusap

Tididor (tinidor) -- May asta at tididor ang higante, no? (referring to those huge house decor spoon and fork)

Napay (tinapay)--  tignan ang susunod na pangungusap

Papingi (pahingi) –Papingi ng napay, tatay.

Papinga (pahinga) – Ano nga yung kanta? Yung papinga at laro? (kanta ni Gary Granada)

Abunes (butones) –Ayaw ko sa abunes na mata (referring to the other mother in Coraline)

Asyan (sasakyan)—Pag may asyan, tatabi ako.

Mashap (masarap) –Mashap ang ulam!

Aputer (computer) –Si tatay, nag-apuputer nanaman.

A-fon (celphone) --  tignan ang susunod na pangungusap

Kasino (kanino) – Kasino itong a-fon? Kay lolo?

Gewin (penguin) –Tatay, gewin tayo!

Sikel (tricycle) – Pag pupunta tayo sa Ilocos, sasakay tayo ng sikel, tapos bus?

Kosme (excuse me!) –Nanay, kosme! Tingin ka sa akin.

Kadiri (daliri) –Sampung mga kadiri (singing)

Naramadan (nararamdaman) --Malamig nga, naramadan ko nga.


Hindi nagtatapos diyan ang masayang listahan. Siguradong may nakaligtaan akong mga salita. Napakahilig niyang maglagay ng impit sa pangalawang pantig ng salita. At lohikal ang pagdugtong niya ng mga salita katulad nung "kasino" para sa kanino. Napick-up din niya ang pag-uulit ng unang pantig ng salita katulad dun sa "apuputer."At madalas, trending kasi ginagaya siya ng kanyang mga pinsan, lahat sila pag nagbibiro, ang sambit ay “Beh lang!”

Minsan, kami mismong mga magulang ay hindi siya maintindihan pero kung tatanungin siya at makikinig kaming mabuti, magliliwanag ang mundo.

Halimbawa, kumakain kami sa hapag kainan at sabi nya, “May asta na bigay sa kanya.” Kaytagal namin bago na-gets. Nagtanong kami “Anong kulay?” “Nakakain ba ito?” Maiyak-iyak siya sa frustration hanggang nakuha rin namin—KUTSARA pala ang ibig niyang sabihin!

Isang araw, panay ang ungot niya sa akin na gusto niya isuot ang godort. Hala! Ano yung godort? Iyon pala ang glow-in-the-dark niyang pantulog. Hahaha!

Ano ang aking take-away sa karanasang ito? Makinig po sa maliliit na bata. May sariling isip at estilo na sila sa pagproseso ng mga bagay-bagay upang maintindihan nila ang napakalawak na daigdig.

SAMPUNG MGA KADIRI

Nakatutuwang makita ang paglaki ng iyong supling, lalo na habang natututo siyang magsalita, maglakad at kumain. Araw-araw, parang may isang buslo siya ng regalo para sa amin ng tatay niya.

Habang kinakantahan ko siya ng Sampung mga Daliri, sinusubukan niyang makisabay. Kaso bulol (haha), kaya Sampung Mga Kadiri ang lumabas.

(illustrated by Hubert Fucio, Adarna House)

At dahil baliw kami ng tatay niya, gumawa kami ng kanta na angkop sa kanya—yung mga kadiri para sa kanya. Ayan, sabayan ninyo kami sa kanta:

SAMPUNG MGA KADIRI

Sampung mga kadiri

Daliring malagkit

Paang maputik

Matang mamuta

Ilong ng kalabaw

Panay ang kulangot

Lumulobo ang sipon

Amoy patis, amoy patis

Ang hinlalaki ni Botbot

Sampung mga kadiri

Ulong amoy panis

Maasim na kilikili

Makating puwet

Ilong ng kalabaw

Rainrain

All week, I’ve carried the thought of you dying,

on my shoulders

and so I bow and stoop

and drag my hands

All month, I’ve carried the thought of you dying,

in my head

and so the wind howls inside

and I growl at my loves

All year, I’ve carried the thought of you dying,

in my heart

and so sampaloc leaves fall

and I laugh a little less

All my life, I’ve carried the thought of you dying,

in my soul

and so I lead you up the hill

one rainy morning

and I love a little more.

LIVING THE QUESTIONS

"I beg you, to have patience with everything unresolved in your heart 
and to try to love the questions themselves 
as if they were locked rooms or books written in a very foreign language. 
Don’t search for the answers, 
which could not be given to you now, 
because you would not be able to live them. 
And the point is to live everything. 
Live the questions now. 
Perhaps then, someday far in the future, 
you will gradually, without even noticing it,
 live your way into the answer. "

- from Letters to a Young Poet by Rainier Maria Rilke

This got me through that difficult time in my life. I was brimming with questions that I refused to understand. I still find it hard to talk about that day, that week, that year. But every time I see my little girl, I remember Rilke and I will be forever grateful to poems and poets.

One day, I will write the story how these words kept me strong, how the full moon kept me awake, and how you--our Linnaaw, made your Nanay and Tatay so brave, so brave.

But yes, no one, absolutely no one I know is braver than you, our little spaghetti monster.



One day.

read more about the poet here